لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.

ایرانیان بیش از سه هزار سال است که شب یلدا-زاد شب ایزد فروغ را در شب 1 دیماه-21 دسامبر جشن می گیرند. این روز در مسیحیت مقارن با تولد مسیح است که در سده چهارم میلادی بر اثر اشتباه در محاسبه سال های کبیسه، به 25 دسامبر تغییر یافت. در کلیساهای سرتاسر اروپا نشانه های بسیاری از دین مهر در سده های آغازین مسیحیت برجای مانده است. آیین مهر قرن ها نام فراموش شده ای در اروپا بوده و حتی در سده های پانزدهم و شانزدهم میلادی، باستان شناسان یادمان های کشف شده مهری را نمایانگر خدایان و قهرمانان افسانه ای رم می پنداشتند. لیکن در سالهای اخیر با مطالعه آیین مهر اشتراکات زیادی میان ویژگی های نمادین این آیین با دین مسیحیت به دست آمده است. این مقاله با این سوال که ویژگی های نمادین مشترک میان آیین مهر و مسیحیت در چیست؟ به این نتیجه نایل شد که اشتراکات این دو دین نه تنها در ظواهر نمادین که بعضا در مفاهیم پایه ای و مراحل سیر و سلوک نیز بسیار است. لیکن از آنجا که آباء کلیسا جهت رواج هرچه بیشتر مسیحیت راهی جز برانداختن و نابودی آیین مهری و عناصر آن نداشتند، از این رو بسیاری از نمادها و شعایر این آیین را با اندکی تغییر در شکل و یا در مفهوم وارد دین مسیحی کردند تا بتواند طرفداران پرشمار آیین مهری را به سوی خود جذب کند. از این رو برخی از شعایر کم کم چنان در مسیحیت رسوخ کرد که بخش لاینفک آن گردید. این پژوهش با استفاده از شیوه توصیفی-تحلیلی و با استفاده از فنون مطالعات اسنادی-کتابخانه ای و مشاهده انجام پذیرفته است.

آیین مهر یکی از مذاهب دیرینه و شناخته شدۀ ایران باستان است. آثار و شواهد برجای ماندۀ این آیین، گستردگی از شرق تا غرب قلمرو آن را نشان می دهد؛ از این رو در دو سده پسین، همواره مورد توجه پژوهشگران حوزه های مختلف علمی قرار گرفته است. نبود منابع مستند و شواهد تجربی قاطع موجب شده است پژوهشگران فرضیه های متفاوتی در زمینه زادگاه آیین مهر و شیوۀ انتقال آن به دیگر مناطق ارائه دهند که هرکدام نیازمند تأمل و بررسی فراوان است. نوشتار حاضر همه فرضیه های ارائه شدۀ پژوهشگران این حوزه، افزون بر شواهد ابتدایی موجود و در ارتباط با آیین مهر را بررسی می کند. موارد نام برده برای دست یابی به پاسخی روشن و یافتن خانه بدوی مهرپرستی نقش بسزایی دارد. مشخص شدن زادگاه این آیین می تواند سرچشمۀ نخستین مهرپرستی یا میترائیسم غربی را آشکار کند که بی ارتباط با گونه شرقی آن نیست. در این مسیر با سه گروه از شواهد یا مدارک شامل گواهی های تاریخی، شواهد باستان شناختی و نظریه ها روبرو هستیم. با بررسی و تکیه بر آنها می توان منشأ آیین مهر را به اقوام هندواروپایی ساکن در شرق باستان نسبت داد که پس از آمیختن با فرهنگ پارسی به صورت یک بریکولاژ مذهبی به سمت غرب روانه شده، در مسیر خود فرهنگ های مختلف را اکتساب کرده و سرانجام به شکل میترائیسم شناخته شده غربی در امپراتوری روم به حیات خود ادامه داده است.

مهر، میترا یا میثره از ایزدان باستانی آریایی پیش از روزگار زرتشت است؛ که دارای مهم ترین اصول و مبانی اخلاقی مورد توجه، اهمیت و رواج ایرانیان بوده، از جمله آن ها توجه به عهد، پیمان، دوستی، کردار نیک رعایت حقوق زیستی حیوانات و گیاهان برشمرد. بدین گونه که هر حیوان و نمادهای آن ها در آیین مهری و میتراییسم حامل مفهوم و معنایی غیر مادی، اسطوره ای، انسانی و اخلاقیست که آدمیان و حیوانات از حقوقی خاص خود برخوردار می باشند. بنا بر اسناد موجود می توان زادگاه اصلی ایزد مهر را ایران دانست، هرچند که امروزه آثار بسیار اندکی از این آیین در سرزمین ایران بر جای مانده است و تأثیر مهر ایرانی بر میترای غربی نیز با توجه به نقش و جایگاه نمادهای تصویری و کاربردی از حیوانات، گیاهان و اشکال هندسی میترا پس از نفوذش به غرب و اثربخشی بر نظام سیاسی و دستگاه حکومتی کل اروپا و نیز باورها و عقاید مردم از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است. نکته قابل توجه در آیین باستانی مهر رعایت حقوق حیوانات بوده، با هدف احترام به حقوق زیستی، آزرده نشدن، جلوگیری از تعارض به حریم آن ها و غیر. در این مقاله کوشیده شده تا بیان نماید که در مبانی اعتقادی آیین مهر به حیوانات، گیاهان و سایر موجودات در طبیعت ارزش قائل بوده و به چگونگی این ارزشگذاری و نحوه اجرای آن و دلایل علاقه ایرانیان باستان به حیوانات بپردازد. در این مقاله به صورت اجمالی با تکیه بر چندین حیوان شاخص این آیین با رویکردی توصیفی تحلیلی بر مبنای مطالعه تاریخی سعی شده تا به بیان مفاهیم آیین مهری و حقوق زیستی حیوانات در ادوار مختلف ایران باستان پرداخته شود.

تاثیر آیین مهری و مزدیسنا در ادبیات فارسی نتیجه تاثیر آن در فرهنگ ایرانی است. نظامی، منظومه سرای برجسته ایرانی (535-607 ه. ق.) هم هنگام آفرینش داستان درباره دو پادشاه دوره ساسانی، یعنی خسرو پرویز در منظومه خسرو و شیرین و بهرام گور در منظومه هفت پیکر، از بن مایه های آیین هایی چون آیین مهری و آیین زرتشتی به صورتی استعاری و رمزی سود برده است. در این مقاله برخی از بهره وری های نظامی از قابلیت های نمادین این آیین ها بررسی شده است. استفاده از داستان زندگی بهرام پنجم به عنوان داستان مرکزی و هاله پرمعنای نام بهرام در آیین مهری و مزدیسنا، همچنین انتخاب گنبد و بسامد فراوان آن در این داستان که به معنی آتشگاه است، برای قصرهای هفتگانه هفت شاهدخت، اهمیت عدد هفت در آیین های بهی و میترایی، همچنین مقایسه نقش هفت شاهدخت بر گنبد کاخ خورنق با نقاشی های مهریان بر سقف مهرابه ها، تطبیق هفت مرحله آیین مهری با گذر بهرام از هفت گنبد، نمونه نشانه هایی از کارکرد نمادین این آیین ها در هفت پیکر نظامی است.

جامعه ایران در عصر پهلوی دوم در نتیجه کودتای 28 مرداد 1332 دچار سرشکستگی و انفعال در عرصه فعالیت های سیاسی، حزبی و نشاط اجتماعی شد و حاکمیت پهلوی نیز دچار بحران مشروعیت گردید. بنابراین، محمدرضا شاه برای مشروعیت بخشیدن به حکومت خود و چاره جویی برای رفع شکاف های اجتماعی و نجات جامعه از بحران هایی که طی تحولات داخلی و جهانی در فرایند نوسازی گرفتار آن شده بود، درصدد استفاده از الگویی برآمد که بر رویکرد باستان گرایی استوار بود. آنچه این پژوهش را ضروری می سازد، شناخت این الگو و کارکرد آن در عصر پهلوی دوم است. این پژوهش بر آن است تا با روش تحلیل تاریخی که مبتنی بر توصیف و تحلیل داده هاست و با تکیه بر منابع به این پرسش پاسخ دهد که نمادهای آیین مهر چگونه در سازماندهی اجتماعی سیاست پهلوی موثر بودند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که محمدرضا شاه با الگوبرداری از برخی از نمادهای آیین مهر از قبیل شکست ناپذیری، نجات بخشی و توزیع عادلانه رفاه و ثروت کوشید سازماندهی اجتماعی نوینی را در ایران ایجاد کند و به حاکمیت خود مشروعیت بخشد. اما این تلاش کاملا موفقیت آمیز نبود و تنها توانست به صورت مقطعی در ایجاد همدلی اجتماعی و مقابله با بحران ها و کسب مشروعیت مفید واقع شود.